Biegunka: przyczyny, leczenie, zapobieganie

Wiele wirusów, a także bakterii w naszym otoczeniu może wywoływać objaw jakim jest biegunka. Od czego dokładnie zależy występowanie rozwolnienia? Nie zawsze jest ono spowodowane infekcją i czasem bywa symptomem innych poważnych schorzeń dlatego warto poznać przyczyny i wiedzieć jak zapobiegać chorobom układu pokarmowego.

Przyczyny biegunki

Biegunka, czyli stan związany z częstym oddawaniem stolca, o zmienionej konsystencji jest objawem schorzeń o różnej etiologii. Przyczyny biegunki mogą być zależne zarówno od naszego stylu życia, diety, a także czynników takich jak infekcje wirusowe, bakteryjne, pasożytnicze, nietolerancje pokarmowe lub stres. Nie jest łatwo więc wyjaśnić to co powoduje biegunkę, dlatego warto kontrolować nasz stan zdrowia i zwracać uwagę na produkty, które spożywany.

Jednak biegunka, przyczyny i jej leczenie zależne są nie tylko od czynników zewnętrznych, ale również od schorzeń związanych z układem pokarmowym jak zespół jelita drażliwego czy choroba Cronha w związku z czym leczenie powinno odbywać się pod kontrolą lekarza.

Najczęstsze przyczyny biegunki to:

Infekcje wirusowe

• Rotawirusy- Najczęściej atakują dzieci, ale zdarzają się zachorowania również wśród dorosłych. Do zakażenia dochodzi drogą fekalno-oralną, poprzez brudne ręce i skażoną wodę. Objawy biegunki wywołanej przez rotawirusy to wodnista biegunka, wymioty i gorączka.

• Norowirusy- Są główną przyczyną biegunek u dorosłych i starszych dzieci. Ich rozprzestrzenianie się jest proste ze względu na wysoką zakaźność i przenoszenie poprzez kontakt ze skażonymi powierzchniami. Objawy są nagłe i obejmują ostre zapalenie żołądka i jelit, wymioty i ból brzucha

• Adenowirusy- odpowiadają nie tylko za biegunkę, ale także objawy chorobowe innych układów. Często współwystępują z infekcją układu oddechowego i zapaleniem spojówek. Najczęściej chorują małe dzieci, a do zakażenia dochodzi drogą kropelkową oraz fekalno-oralną. Objawy to biegunka, gorączka, ból brzucha, natomiast występowanie wymiotów jest kwestią indywidualną w tym typie zakażenia.

• Sapowirusy- Dotyczą zazwyczaj dzieci poniżej 5 roku życia. Mają charakter nagły z biegunką, wymiotami i skurczami brzucha. Do zakażenia dochodzi za pośrednictwem skażonej wody, jedzenia lub zaniedbań higienicznych.

Infekcje bakteryjne

• Salmonella- jest bakterią, którą można zarazić się poprzez skażone jedzenie, szczególnie surowe jajka,  mięso drobiowe oraz niepasteryzowane produkty mleczne. Objawy zakażenia salmonellą to gorączka, wodnista lub krwawa biegunka, bóle brzucha, nudności i wymioty. Rozwój infekcji może porwadzić do salmonellozy, a w niektórych przypadkach do sepsy.

• Escherichia coli (E. coli)- niektóre szczepy tej bakterii mogą powodować wodnistą biegunkę. Do zakażenia dochodzi drogą fekalno-oralną, przez skażone mięso, surowe warzywa lub wodę. Powikłania obejmują zespół hemolityczno-mocznicowy, charakterystyczny dla zakażeń EHEC.

• Campylobacter- Infekcje bakterią Campylobacter są związane z spożyciem skażonej wody lub żywności. Objawy obejmują biegunkę, gorączkę, ból brzucha i nudności, a częstym powikłaniem jest zespół Guillaina-Barrégo.

• Shigella- jest bakterią o wysokim stopniu zakaźności, powodującą biegunkę z krwią i śluzem, ból brzucha, gorączkę i wymioty. Powikłaniem jest czerwonka bakteryjna, która może prowadzić do odwodnienia.

• Vibrio cholerae (cholera)- bakteria powodująca cholerę przenosi się poprzez skażoną wodę i żywność. Objawy to intensywna wodnista biegunka prowadząca do zagrażającego życia odwodnienia. Jej występowanie charakterystyczne jest dla rejonów o złych warunkach sanitarnych.

• Clostridium difficile (C. difficile)- bakteria ta rozwija się u osób po przebytej antybiotykoterapii, która zaburza naturalną mikroflorę jelit. Objawy to wodnista biegunka, gorączka i ból brzucha.

Nietolerancje pokarmowe

Nietolerancja pokarmowa to trudność w trawieniu pewnych składników odżywczych, która nie wiąże się z reakcją układu odpornościowego, ale może powodować biegunki i inne objawy ze strony układu pokarmowego. Najczęstsze nietolerancje pokarmowe to nietolerancja laktozy, nietolerancja fruktozy oraz celiakia.

Stres i nerwica

Czasami to co powoduje biegunkę nie jest bezpośrednio związane z układem pokarmowym czego przykładem jest przewlekły stres i zaburzenia lękowe, które mogą pośrednio wpływać na funkcjonowanie naszych jelit. Dzieje się tak ze względu na pobudzenie sieci nerwowej, tzw. osi mózg-jelita, powodując nadmierną aktywność układu pokarmowego. Chroniczny stres może także zaburzać równowagę mikroflory jelitowej, a hormony jak kortyzol i adrenalina wpływać na motorykę jelit. Elektem narażenia na długotrwały stres są biegunki, skurcze brzucha, nudności i wzdęcia.

Choroby układu pokarmowego

Biegunka, zwłaszcza przewlekła może być objawem poważnych chorób układu pokarmowego, do których należą:

• Choroba Crohna: To przewlekła choroba zapalna jelit, która może prowadzić do biegunki, bólów brzucha, utraty wagi i zmęczenia.

• Wrzodziejące zapalenie jelita grubego: Kolejna przewlekła choroba zapalna jelit, która powoduje biegunkę z krwią, ból brzucha i gorączkę.

• Celiakia: Nietolerancja glutenu prowadząca do uszkodzenia błony śluzowej jelit i biegunki.

• Nowotwory układu pokarmowego jak rak jelita grubego (może powodować przewlekłą biegunkę lub naprzemienne biegunki i zaparcia), rak trzustki (biegunka tłuszczowa w wyniku niewydolności enzymatycznej), rakowiak (zespół rakowiaka, nowotwór neuroendokrynny, powodujący biegunkę i uderzenia gorąca (ze względu na wydzielanie serotoniny).

• Zespół jelita drażliwego (IBS): Funkcjonalne zaburzenie jelit, które może powodować biegunkę, zaparcia i bóle brzucha.

• Niewydolność trzustki: Zaburzenie, w którym trzustka nie produkuje wystarczającej ilości enzymów potrzebnych do trawienia, co może prowadzić do biegunki.

• Niedoczynność tarczycy: Często związana z zaburzeniami metabolizmu, co może prowadzić do problemów trawiennych, w tym biegunki.

Ile trwa biegunka?

To ile trwa biegunka zależy głownie od jej przyczyny oraz indywidualnych predyspozycji pacjenta, do których możemy zaliczyć choroby przewlekłe lub stosowanie niektórych leków.  Inaczej z infekcją będą sobie radzić dzieci, osoby starsze i z osłabioną odpornością , u których objawy infekcji będą utrzymywać się dłużej i mieć bardziej gwałtowny przebieg.

To co powoduje biegunkę może określać czas, po którym dochodzi do wyzdrowienia. Biegunka wirusowa, której towarzyszą gorączka, nudności i wymioty oraz ogólne osłabienie może trwać od kilku dni do dwóch tygodni, jednak w większości przypadków objawy jak rozwolnienie czy wymioty ustępują samoistnie już po 24-72 godzinach, natomiast czas trwania biegunki bakteryjnej jest zależny od ciężkości zakażenia i skuteczności leczenia. Zazwyczaj trwa około 3-7 dni, ale w niektórych przypadkach może być dłuższa.

Przewlekła biegunka utrzymuje się dłużej niż cztery tygodnie i może być objawem poważniejszych schorzeń, takich jak zespół jelita drażliwego, chorób zapalnych jelit, nietolerancji pokarmowych lub zaburzeń trawienia i wchłaniania składników odżywczych. W przypadku tego typu schorzeniu pacjent powinien być pod stałą kontrolą lekarską i wymagać leczenia nawet po ustąpieniu objawów

Biegunka o podłożu alergicznym może utrzymywać się nawet do dwóch dni po kontakcie z alergenem, jednak jej intensywność i długość zależna jest od wielu zmiennych jak ilość spożytego alergenu, czas trawienia oraz ogólny stan zdrowia pacjenta. Zazwyczaj objawy związane z alergią i nietolerancją pokarmową występują, w krótkim czasie od zażycia substancji alergizującej i ustępują w przeciągu kilku godzin po posiłku.

Biegunka - co jeść?

Właściwa dieta jest istotnym elementem w leczeniu biegunki.  Podczas trwania choroby powinniśmy się skupić na oszczędzaniu błony śluzowej jelit, a także uzupełnianiu strat wody i elektrolitów jak sód i potas. Z kolei to co jeść przy biegunce uwarunkowane jest od jej przebiegu i różni się w zależności od nasilenia objawów.

Podczas łagodniejszych oraz przewlekłych biegunek zaleca się spożywanie lekkostrawnych produktów jak banany, które nie tylko mają dużą wartość kaloryczną, ale także tak jak biały ryż, zagęszczają stolec i są dobrym źródłem potasu. Innymi owocami zalecanymi podczas biegunek są gotowane jabłka, jagody, czarna porzeczka oraz aronia.

Delikatne dla układu pokarmowego są tosty i sucharki, które są łatwostrawne, natomiast marchewka ugotowana z niewielkim dostatkiem soli, nie tylko dostarczy sodu i potasu, ale w warzywie tym znajdują się pektyny regulujące pracę jelit. Ważne jest dostarczanie produktów białkowych zawartych w gotowanym, chudym mięsie jak kurczak, indyk czy cielęcina oraz jaja gotowane na twardo.

W bardzo silnych biegunkach zlecane jest rozpoczęcie diety od 2-3 dni głodówki, co pomoże w odciążeniu żołądka i jelit. W okresie tym chorzy powinni spożywać duże ilości letnich płynów, a w skrajnych przypadkach konieczne jest wdrożenie odżywiania dożylnego dostosowanego do potrzeb i stanu zdrowia pacjenta. Po okresie głodówki choremu podaje się przez  1-2 dni dietę płynną, sucharki oraz soki owocowe, a następnie można stopniowo wprowadzać potrawy lekkostrawne.

Należy jednak pamiętać o czasowym wyeliminowaniu z diety produktów silnie pobudzających perystaltykę jelit. Do pokarmów o działaniu przeczyszczających zaliczamy:

• pokarmy bogate w tłuszcze i cukry proste,
• błonnik pokarmowy,
• zimne płyny,
• kawa, herbata i napoje gazowane,
• kwaśne mleko kefir i jogurt.

Przykładowy jadłospis na biegunkę

Przykładowy jadłospis pomoże nam uporać się i złagodzić dolegliwości jak bóle brzucha, złe samopoczucie i objawy jak biegunka. Co jeść aby szybko wrócić do zdrowia i odzyskać siły?

I śniadanie

Czerstwe pieczywo pszenne, jajko na twardo, słaba herbata bez cukru.

II śniadanie

Kisiel z przetartymi jabłkami, sucharki.

Obiad

Słabo stężony rosół z kaszą manną, ziemniaki, kotlet mielony z mięsa drobiowego, przetarte buraczki, kompot z jabłek.

Podwieczorek

Sok z marchwi i selera, biszkopty.

Kolacja

Kanapka z masłem i chudym gotowanym mięsem, herbata rumiankowa.

Co na biegunkę?

Leczenie biegunki jest zależne od jej przyczyny. Postępowanie w przypadku biegunki nawracającej wołanej stresem będzie się różnić tego co na biegunkę o podłożu wirusowym czy bakteryjnym. Jednak bez względu na etiologię należy pamiętać o nawadnianiu organizmu poprzez picie dużej ilości płynów i elektrolitów oraz stosowanie lekkostrawnej diety, wykluczając natomiast napoje gazowane, kawę oraz alkohol.

Leczenie biegunek o podłożu wirusowym zazwyczaj jest leczeniem objawowym, jednak w celu złagodzenia symptomów można sięgnąć po preparaty z apteki zawierajcie między innymi loperamid, czyli substancję hamującą perystaltykę jelit. Jeśli biegunce towarzyszą inne objawy jak ból brzucha i podwyższona temperatura można zastosować leki rozkurczowe i paracetamol, które sprawdzą się również przy biegunkach o podłoży bakteryjnym.

Postępowanie przy biegunce bakteryjnej zależy od stanu zdrowia pacjenta. Zazwyczaj ustępuje ona samoistnie, jednak zdarzają się przypadki kiedy leczenie wymaga wdrożenia antybiotyku lub innego chemioterapeutyka dobranego do potrzeb pacjenta. Warto wspomnieć ,że przechorowanie ostrej biegunki bakteryjnej pozostawia przynajmniej częściową odporność na bakterię, która ją wywołała, natomiast nie chroni przed ostrymi biegunkami wywołanymi przez inne, niespokrewnione drobnoustroje.

Wśród leków na biegunkę dostępnych bez recepty możemy znaleźć także produkty zwierające diosmektyt. Mają one zazwyczaj formę proszku przeznaczonego do rozpuszczania w wodzie. Substancja ta nie barwi kału, w przeciwieństwie do węgla aktywowanego dlatego rekomendowana jest w leczeniu dzieci i dorosłych. Kapsułki i tabletki z węglem aktywnym , choć pomagają wchłaniać toksyny z przewodu pokarmowego, powodują zaciemnienie koloru stolca lub nawet całkowite jego zabarwienie na czarno, co może maskować objawy poważniejszych chorób układu pokarmowego. Zwłaszcza jeśli okres choroby trwa dłużej i wciąż utrzymuje się biegunka. Leczenie powyższymi substancjami warto omówić wiec z lekarzem, ponieważ mają one właściwości adsorpcyjne, wpływające na szybkość i stopień wchłaniania innych leków.

Jeśli wiemy już jak jeść i co na biegunkę możemy znaleźć w aptece, warto skupić się na zapobieganiu nawrotom choroby i włączyć do diety probiotyki czyli bakterie znajdujące się naturalnie w jelitach każdej osoby. Ich rola polega nie tylko na wpieraniu trawienia i przyswajania składników odżywczych, ale odpowiedzialne są one również za wzmacnianie odporności, pozytywny wpływ na zdrowie psychiczne, a także mogą pomagać w leczeniu niektórych chorób, do których możemy zaliczyć IBS, nietolerancję laktozy, a nawet zmniejszać objawy AZS i trądziku.  Probiotyki są skuteczne przy biegunce podróżnych oraz wywołanej antybiotykoterapią, a także poprawiają perystaltykę jelit regulując wypróżnienia.

Po biegunkach o różnorodnej etiologii, flora bakteryjna naszych jelit jest wyjałowiona, przez co proces powrotu do zdrowia może być wydłużony, a nasza odporność osłabiona, dlatego rekomenduje się zażywanie prebiotyków nawet kilka dni po ustąpieniu objawów chorobowych. 

Choć probiotyki chronią zwiększając florę bakeryną jelit, to powinniśmy mieć na uwadze to, że w przypadku infekcji wirusowych wywołanych przez rotawirusy, przed ciężkim przebiegiem choroby zapobiegają jedynie szczepienia ochronne. Rotawirusy powodują ostrą biegunkę, wymioty i gorączkę, co szybko prowadzi do odwodnienia, zwłaszcza u niemowląt i małych dzieci, a szczepienie znacznie zmniejsza liczbę ciężkich przypadków wymagających pobytu w szpitalu. Szczepionka na rotawirusy jest w formie doustnej podawanej w dwóch lub trzech dawkach między 6., a 24. tygodniem życia dziecka.

Warto także pamiętać o dokładnej higienie i przestrzeganiu zaleceń podczas wycieczek egzotycznych oraz spożywaniu posiłków jedynie ze sprawdzonych źródeł o wysokim stopniu sanitarnym.

Bibliografia:

Chojnacki C., Rudnicki C.: Leki blokujące receptor dopaminowy D2 w praktyce gastroenterologicznej

Chapman J.A., Bernstein I.L., Lee R.E.: Food allergy a practice parameter. 

Bierat J.: Żywienie, żywność a zdrowie

Krygier T., Zawistowska Z.: Żywienie w chorobach przewodu pokarmowego

Kreuler P.A.: Nutrition in perspective.