Czym jest stres i jakie choroby może wywoływać?

Co to jest stres?

W literaturze przedmiotu często podejmowane jest pytanie, co to jest stres, z uwagi na jego złożony charakter i wieloaspektowy wpływ na funkcjonowanie organizmu człowieka.

Stres jest naturalną reakcją organizmu na określone czynniki i można go zdefiniować jako stan napięcia psychicznego i fizycznego, który mobilizuje nas do działania, jednak gdy trwa zbyt długo lub jest zbyt intensywny może być szkodliwy. Choć czynniki wywołujące stres zazwyczaj mają to samo podłoże, to zdarza się ze niektóre osoby inaczej reagują na sytuacje, które są postrzegane jako trudne, wymagające bądź zagrażające.

Rodzaje stresu – fizyczny, emocjonalny, przewlekły

Stres można podzielić na kilka rodzajów, w zależności od jego źródła, działania oraz skutków, a do najważniejszych z nich należą:

Stres fizyczny to reakcja organizmu na czynniki, które obciążają ciało i wymagają od niego zwiększonego wysiłku. Może być wywołany przez brak snu, głód, chorobę, nadmierny wysiłek fizyczny, hałas lub zbyt wysoką temperaturę. W takich sytuacjach organizm uruchamia mechanizmy obronne jak przyspieszone bicie serca, wzrost napięcia mięśni i poziomu adrenaliny. Krótkotrwały stres fizyczny pomaga przystosować się do trudnych warunków, ale długotrwały może prowadzić do wyczerpania, osłabienia odporności i problemów jak wycofanie społeczne, depresja, wahania nastroju i problemy z kompulsywnym zachowaniem. 

Stres emocjonalny to stan napięcia psychicznego wywołany silnymi emocjami, takimi jak lęk, złość, smutek czy poczucie bezradności. Pojawia się w trudnych sytuacjach życiowych, podczas konfliktów, problemów rodzinnych, utraty bliskiej osoby czy nadmiernej presji. Wpływa na samopoczucie, koncentrację i relacje z innymi. Skutki długotrwałego stresu emocjonalnego mogą być czynnikiem zapalnym problemów psychicznych.

Stres przewlekły to stan długotrwałego napięcia, który utrzymuje się przez tygodnie, miesiące, a nawet lata. Chroniczny stres powstaje, gdy człowiek przez dłuższy czas znajduje się w sytuacji trudnej lub niepewnej, np. przy problemach rodzinnych, finansowych czy zawodowych. Organizm stale reaguje jak na zagrożenie w efekcie czego wzrasta poziom hormonów stresu, takich jak kortyzol, co prowadzi do zmęczenia, bezsenności i obniżonej odporności. Długotrwały stres może powodować poważne problemy zdrowotne jak choroby serca, depresję oraz wypalenie emocjonalne.

Jak odróżnić stres mobilizujący od stresu szkodliwego?

W niewielkich ilościach stres może działać pozytywnie i mobilizować do działania, poprawiać koncentrację i pomagać w pokonywaniu przeszkód. Nazywamy go wtedy eustresem, czyli „dobrym stresem”. Przykładami są stres przed egzaminem, zawodami sportowymi czy wystąpieniami publicznymi. Objawy zazwyczaj obejmują lekką ekscytację, zwiększoną energię i skupienie. Czynniki, które wpływają na pozytywny stres to nie tylko personalne cechy jak pozytywne nastawienie, poczucie kontroli i wiara we własne siły ale także uwarunkowania zewnętrzne jak wsparcie otoczenia.

Jednak gdy napięcie trwa zbyt długo lub jest zbyt silne i przekracza możliwości adaptacyjne organizmu pojawia się  dystres, który negatywnie wpływa na nasze zdrowie. To co powoduje stres negatywny to między innymi utrata pracy, przewlekłe choroby, problemy rodzinne czy nadmiar obowiązków, a objawy jakie wywołuje to bezsenność, rozdrażnienie, bóle głowy, spadek motywacji.  Czynniki przyczyniające się do jego wystąpienia to brak odpoczynku, niskie poczucie własnej wartości, przewlekle obciążenia psychiczne i brak wsparcia.

Istnieje także neustres, który określany jest jako stan, który da niektórych osób jest neutralny, z kolei u innych może wywoływać sytuacje stresowe. Osoby odczuwające neustres nie odczuwają emocji negatywnych jak i pozytywnych,. Ten neutralny rodzaj stresu może być efektem bodźca stresowego który nie ma dla danej jednostki żadnego znaczenia.

Jak stres wpływa na organizm?

Stres jest złożoną reakcją organizmu na czynniki zewnętrzne lub wewnętrzne, które zakłócają jego równowagę. Działa poprzez układ nerwowy i hormonalny, prowadząc do aktywacji osi podwzgórze–przysadka–nadnercza. W efekcie wydzielane są hormony, takie jak adrenalina i kortyzol, które przygotowują organizm do mobilizacji. Wpływ stresu na organizm przejawia się w zaburzeniach wielu układów prowadząc do ogólnego osłabienia.

Jakie choroby może powodować przewlekły stres?

Choroby wymienione od punktów, poniżej ich opis

W literaturze naukowej coraz częściej podejmowana jest kwestia, jakie choroby powoduje stres i w jakim stopniu wpływa on na funkcjonowanie organizmu człowieka. Stres zaburza prace wielu narządów co sprzyja występowaniu chorób psychicznych i somatycznych, do których należą:

Nadciśnienie tętnicze

Przewlekły stres prowadzi do stałej aktywacji układu współczulnego, co powoduje wzrost ciśnienia krwi. Przewlekły stres sprzyja uwalnianiu adrenaliny i kortyzolu, które zwężają naczynia krwionośne. W efekcie dochodzi do trwałego podwyższenia ciśnienia, zwiększając ryzyko udaru mózgu i zawału serca. Ograniczenie stresu poprawia regulację ciśnienia i pracę serca.

Choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy
Stres nasila wydzielanie kwasu solnego i zmniejsza ochronne działanie śluzu w błonie śluzowej żołądka. Powoduje to mikrouszkodzenia, które mogą przekształcić się w owrzodzenia. Dodatkowo stres zaburza motorykę przewodu pokarmowego i osłabia odporność błony śluzowej na bakterie, takie jak Helicobacter pylori. Przewlekłe napięcie psychiczne utrudnia też gojenie już istniejących zmian.

Choroby autoimmunologiczne

Stres emocjonalny wpływa na funkcjonowanie układu immunologicznego, zaburzając równowagę między limfocytami Th1 i Th2. Skutkiem tego może być nadmierna reakcja odpornościowa przeciw własnym tkankom organizmu, a badania dowodzą choroby takie jak toczeń, łuszczyca czy reumatoidalne zapalenie stawów często ulegają zaostrzeniu w okresach silnego stresu.

Depresja

Długotrwały stres prowadzi do wyczerpania układu nerwowego i zaburzeń równowagi neuroprzekaźników, takich jak serotonina czy dopamina. Osłabia odporność psychiczną, powoduje poczucie bezradności i utratę motywacji. Utrzymujący się stan napięcia może przekształcić się w depresję kliniczną, której objawami są obniżony nastrój, bezsenność i zaburzenia apetytu.

Cukrzyca typu 2

Stres powoduje zwiększone wydzielanie kortyzolu i adrenaliny, co podnosi poziom glukozy we krwi. Długotrwała ekspozycja na hormony stresu prowadzi do insulinooporności, czyli zmniejszonej wrażliwości komórek na insulinę. W konsekwencji rozwija się cukrzyca typu 2. Ponadto stres sprzyja niezdrowym nawykom: przejadaniu się, braku ruchu i zaburzeniom snu co nasila przebieg choroby.

Migrena

Stres jest jednym z najczęstszych czynników wyzwalających napady migreny. Pod wpływem napięcia emocjonalnego dochodzi do zmian w naczyniach krwionośnych mózgu oraz zaburzeń wydzielania serotoniny. Objawia się to silnym, pulsującym bólem głowy, często połączonym z nudnościami, nadwrażliwością na światło i dźwięk.

Bezsenność

Długotrwały stres zaburza rytm dobowy oraz wydzielanie melatoniny, hormonu snu. Osoba zestresowana często doświadcza trudności z zasypianiem, częstych przebudzeń i płytkiego snu. Brak regeneracji prowadzi do osłabienia koncentracji, drażliwości i spadku odporności. Leczenie bezsenności wymaga wyciszenia układu nerwowego, nauki relaksu i utrzymania stałych pór snu. Redukcja stresu ma kluczowe znaczenie w terapii.

Obniżona odporność

Stres osłabia układ immunologiczny poprzez nadprodukcję kortyzolu, który hamuje aktywność limfocytów. Organizm staje się bardziej podatny na infekcje wirusowe i bakteryjne. Przewlekły stres może także spowolnić gojenie ran i zwiększać ryzyko reakcji zapalnych.

Choroby skóry (np. łuszczyca, atopowe zapalenie skóry)

Stres wpływa na funkcjonowanie skóry poprzez hormony stresu, które zwiększają stan zapalny i zaburzają regenerację komórek. U osób predysponowanych może nasilać objawy łuszczycy, egzemy czy trądziku. Skóra staje się bardziej wrażliwa i podatna na podrażnienia. Terapia dermatologiczna często łączona jest z psychoterapią lub treningiem relaksacyjnym, co pomaga ograniczyć objawy chorób.

Zespół jelita drażliwego (IBS)

Silny stres emocjonalny zaburza komunikację między mózgiem a jelitami, co prowadzi do nadwrażliwości przewodu pokarmowego. Objawy to bóle brzucha, wzdęcia, biegunki lub zaparcia. U chorych obserwuje się zaostrzenia w okresach napięcia psychicznego. Leczenie IBS obejmuje terapię farmakologiczną, dietę oraz techniki redukcji stresu, takie jak medytacja, joga czy psychoterapia poznawczo-behawioralna.

Jakie są fizyczne objawy długotrwałego stresu?

Narażenie na długotrwały stres wpływa negatywnie nie tylko na zdrowie psychiczne, ale powoduje również szereg objawów fizycznych, które mogą być  przyczyną poważnych problemów zdrowotnych.

Najczęstsze objawy fizyczne pochodzące z układu nerwowego:

• napięcie mięśni (zwłaszcza karku, barków, pleców)
• bóle głowy, migreny
• drżenie rąk, tiki nerwowe
• zawroty głowy
• zaburzenia snu (bezsenność lub nadmierna senność)

Najczęstsze objawy fizyczne układu sercowo-naczyniowego:

• przyspieszone bicie serca
• podwyższone ciśnienie tętnicze
• ból w klatce piersiowej
• zwiększone ryzyko choroby wieńcowej i udaru przy długotrwałym stresie

Najczęstsze objawy fizyczne układu oddechowego:

• płytki, szybki oddech
• uczucie duszności
• napady hiperwentylacji (często mylone z atakiem paniki)

Najczęstsze objawy fizyczne układu pokarmowego:

• bóle brzucha, uczucie ucisku lub „guli” w żołądku
• biegunki lub zaparcia
• zgaga, refluks
• spadek lub wzrost apetytu
• zespół jelita drażliwego (IBS)

Najczęstsze objawy fizyczne układu mięśniowo-szkieletowego:

• chroniczne bóle mięśni, szczególnie szyi, pleców i szczęki
• zgrzytanie zębami (bruksizm)
• uczucie osłabienia lub ciężkości ciała.

Oprócz objawów fizycznych związanych z konkretnymi układami mogą pojawić się zaburzenia ogólnoustrojowe, do których należą:

• przewlekłe zmęczenie, wyczerpanie
• nadmierna potliwość
• zimne dłonie i stopy
• suchość w ustach
• spadek libido
• zaburzenia miesiączkowania u kobiet.

Jak stres wpływa na układ odpornościowy?

Układ odpornościowy odpowiada za ochronę organizmu prze infekcjami, wirusami i chorobami. Na jego sprawne funkcjonowanie duży wpływ ma stres, który odpowiedzialny jest za uwalnianie kortyzolu i adrenaliny. Utrzymujący się wysoki poziom kortyzolu powoduje zaburzenia w funkcjonowaniu układu immunologicznego. Badania wykazują, że stres a poziom limfocytów są ze sobą ściśle powiązane. Długotrwały stres hamuje ich produkcje i prowadzi do obniżenia liczby tych komórek odpornościowych w organizmie. W efekcie odporność słabnie, a człowiek staje się bardziej podatny na infekcje, takie jak przeziębienia, grypa czy opryszczka.

Długotrwały stres spowalnia też gojenie ran i może obniżać skuteczność szczepień. Natomiast stres a odporność w kontekście chorób autoimmunologicznych także stanowi istotny obszar badań, ponieważ przewlekłe napięcie psychiczne może zaburzać regulację układu immunologicznego i sprzyjać rozwojowi reakcji autoagresywnych. Ponadto wpływa negatywnie na sen i apetyt, co dodatkowo osłabia organizm. Aby przeciwdziałać skutkom stresu, warto dbać o zdrowy tryb życia i odpowiedni odpoczynek, aktywność fizyczną, zbilansowaną dietę oraz utrzymywanie równowagi psychicznej, która pomaga wzmocnić odporność i lepiej radzić sobie z codziennymi wyzwaniami.

Jak radzić sobie ze stresem na co dzień?

Radzenie sobie ze stresem na co dzień jest bardzo ważne dla zachowania zdrowia psychicznego i fizycznego. Przede wszystkim warto dbać o równowagę między pracą a odpoczynkiem.

Regularny sen, aktywność fizyczna i zdrowa dieta pomagają organizmowi lepiej reagować na napięcie. Skuteczne są również techniki relaksacyjne, takie jak głębokie oddychanie, medytacja czy joga, które obniżają poziom hormonów stresu. Ważną rolę odgrywa też rozmowa z bliskimi, dzielenie się emocjami przynosi ulgę i pozwala spojrzeć na problemy z innej perspektywy.

Pomocna jest również dobra organizacja dnia: planowanie zadań i wyznaczanie realistycznych celów zmniejsza poczucie presji. Należy unikać używek, które tylko chwilowo łagodzą napięcie, a w dłuższej perspektywie pogarszają samopoczucie. Warto też znaleźć czas na hobby i odpoczynek, bo to pozwala rozładować emocje i odzyskać energię. W przypadku silnego, długotrwałego stresu warto skorzystać z pomocy psychologa.

Czy techniki relaksacyjne mogą skutecznie obniżać poziom stresu?

Techniki relaksacyjne mają istotny wpływ na obniżenie poziomu stresu i przywrócenie równowagi w organizmie. Działają one poprzez uspokojenie układu nerwowego i zmniejszenie wydzielania hormonów stresu, takich jak adrenalina i kortyzol. Regularne stosowanie relaksacji pomaga zwolnić tętno, obniżyć ciśnienie krwi oraz rozluźnić napięte mięśnie. Do najczęściej stosowanych metod należą:

• ćwiczenia oddechowe,
• medytacja,
• joga,
• trening autogenny,
• mindfulness.

Pozwalają one na świadome kontrolowanie swoich reakcji emocjonalnych i fizjologicznych. Techniki te poprawiają koncentrację, sen i samopoczucie, a także zwiększają odporność psychiczną na codzienne trudności. Systematyczna relaksacja pozwala organizmowi szybciej regenerować siły, łagodzi objawy stresu, lęku i napięcia oraz zapobiega skutkom przewlekłego stresu, takim jak wyczerpanie czy obniżony nastrój.

Zadbaj o równowagę – jak chronić zdrowie przed skutkami stresu

Stres jest nieodzownym elementem naszego życia jednak dzięki odpowiednim technikom jesteśmy w stanie ochronić się przed jego negatywnymi skutkami. Oprócz zdrowego stylu życia obejmującego aktywność i dietę należy pamiętać o technikach relaksacyjnych i szczerej rozmowie z bliskimi, a w sytuacjach gdy stres jest zbyt silny warto skorzystać z profesjonalnej pomocy psychologa lub psychiatry.

W nagłych przypadkach można skorzystać z telefonów zaufania dla dzieci, młodzieży i dorosłych:

116 111 – Telefon Zaufania dla Dzieci i Młodzieży (czynny 24/7, bezpłatnie)

800 70 2222 – Centrum Wsparcia dla Osób w Kryzysie Psychicznym (całodobowo, bezpłatnie)

116 123 – Telefon Zaufania dla Osób Dorosłych w Kryzysie Emocjonalnym

800 120 002 – Ogólnopolski Telefon dla Ofiar Przemocy w Rodzinie „Niebieska Linia”

800 108 108 – Telefon Wsparcia dla osób po stracie bliskich lub w żałobie